การพึ่งตนเอง การแก้ไขปัญหาต่างๆ ในการพัฒนาประเทศนั้น ในเบื้องต้นล้วนเน้นการแก้ไขปัญหาเฉพาะหน้าเพื่อให้มีความแข็งแรงพอที่จะดำรงชีวิตได้ต่อไป แล้วขั้นต่อไปก็คือการพัฒนาให้ประชาชนสามารถอยู่ในสังคมได้ตามสภาพแวดล้อมและสามารถ “พึ่งตนเองได้” ในที่สุด

การพึ่งตนเองได้นั้นก็คือ การให้แต่ละคนได้มีสมรรถภาพคิดทางปัญญาและสมรรถภาพทางร่างกายที่แข็งแรง เมื่อมีปัญญาคิดและร่างกายพร้อมเขาย่อมลงมือทำงานได้ เพราะเขามีศักยภาพ (potentiality) ที่จะกระทำสิ่งที่ดีกว่าเดิม นั่นคือ การคิดสร้างสรรค์ที่จะทำงานให้ดีขึ้น และทำงานได้อย่างเต็มกำลังเพื่อให้งานนั้นสำเร็จได้ด้วยตัวเอง การพึ่งตนเองได้จะทำให้คนผู้นั้นมีความภาคภูมิใจในตนเองที่ทำให้ตนเองสามารถดำรงอยู่ในสังคมได้ คุณภาพชีวิตที่ประกอบด้วยความพอประมาณ ดำรงชีวิตอย่างพอเพียง ไม่ขาดและไม่เกิน มีชีวิตที่มีสมดุล ไม่เดือดร้อนทุกข์ใจเช่นแต่ก่อนย่อมค้ำประกันความสุขทางโลกไว้ได้ระดับหนึ่งแล้ว

การพึ่งตนเองได้มิใช่เพียงการพอใจในสภาพที่เป็นอยู่แต่ให้ถือว่าเป็นพื้นฐานของการพัฒนาคุณภาพชีวิตต่อไปข้างหน้า เมื่อเขาพึ่งตนเองได้เขาก็พร้อมจะแนะนำแนวทางเช่นนี้กับคนอื่นเพื่อให้พึ่งตนเองได้เช่นกัน ความสุขใจที่เกิดจากการช่วยให้คนอื่นได้พึ่งพาตนเองย่อมเป็นความสุขแท้ในใจที่เกิดจากความเมตตา ความเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่และเป็นการทำเพื่อประโยชน์ส่วนรวมด้วยจิตอาสาก็เป็นคุณภาพชีวิตอย่างหนึ่งเช่นกัน ผลร่วมของการพัฒนาคุณภาพชีวิตที่สำคัญคือ เมื่อทุกๆ คนสามารถพึ่งตนเองได้ ประเทศชาติย่อมไม่ต้องแบกภาระของการช่วยบรรเทาทุกข์ ปัญหาความยากจน ยากไร้ หากแต่รัฐจะมีหน้าที่ในการส่งเสริมประชาชนให้มีโอกาสในการทำมาหากินที่ดีต่อไป พระราชดำรัสความตอนหนึ่งว่า

“การช่วยเหลือสนับสนุนประชาชนในการประกอบอาชีพและตั้งตัว ให้มีความพอกิน พอใช้ ก่อนอื่นเป็นพื้นฐานนั้น เป็นสิ่งสำคัญอย่างยิ่งยวด เพราะผู้ที่มีอาชีพและฐานะเพียงพอที่จะพึ่งตนเอง ย่อมสามารถสร้างความเจริญ ก้าวหน้าระดับที่สูงขึ้น ต่อไปได้โดยแน่นอน ส่วนการถือหลักที่จะส่งเสริมความเจริญ ให้ค่อยเป็นไปตามลำดับ ด้วยความรอบคอบระมัดระวังและประหยัดนั้น ก็เพื่อป้องกันความผิดพลาดล้มเหลว และ เพื่อให้บรรลุผลสำเร็จได้แน่นอนบริบูรณ์ เพราะหากไม่กระทำด้วยความระมัดระวัง ย่อมจะหวังผลเต็มเม็ด เต็มหน่วยได้โดยยาก…”

พระบรมราโชวาท

ในพิธีพระราชทานปริญญาบัตรของมหาวิทยาลัยเกษตรศาตร์

ณ หอประชุมมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์

วันศุกร์ที่ 19 กรกฏาคม 2517

ระดับของการพึ่งตนเองได้ของรัฐก็จะขยับสูงขึ้นไปเรื่อยๆ และนโยบายของประเทศย่อมเปลี่ยนจากการไล่ตามความเจริญ หรือการร้องขอให้มีการถ่ายทอดความเจริญ มาสู่การไล่ทันความเจริญที่สร้างขึ้นเองให้เหมาะสมกับบริบทของประเทศและมีการบูรณาการความรู้ต่างๆ มาเพื่อเติมศักยภาพให้การพัฒนามุ่งไปสู่คุณภาพที่สูงขึ้นไปได้อย่างต่อเนื่อง